Πολυμεταφρασμένος στην Ελλάδα, ο Γαλλο-Ρουμάνος συγγραφέας Ματέι Βιζνιέκ καταπιάνεται στο έργο του Το σώμα της γυναίκας ως πεδίο μάχης με την εθνικιστική τρέλα, τον βιασμό ως πολεμικό όπλο και την αλληλεγγύη.
Συνομιλώντας μαζί του με αφορμή το ανέβασμα του κειμένου στο Θέατρο Χώρος από τον Στέλιο Πατσιά, με τις Νικόλ Δημητρακοπούλου και Σοφία Παλάντζα στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.
Θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, δημοσιογράφος, μυθιστοριογράφος, μοιάζετε να «κατοικείτε» στο «σύμπαν» της γραφής που με την σειρά του μοιάζει να σας «κατοικεί».
Από πού πηγάζει η σαγήνη την οποία σας ασκούν οι διαφορετικές προσεγγίσεις στην συγγραφική διαδικασία;
Αυτήν την στιγμή είμαι 68 ετών. Άρχισα να γράφω ποιήματα όταν ήμουν 10 ή 11 ετών, στην Ρουμανία.
Βρήκα έναν χώρο ελευθερίας στην λογοτεχνία σε μια εποχή κατά την οποία, στην γενέτειρά μου, δεν υπήρχε πολιτική ελευθερία, δεν υπήρχε δημοκρατία, δεν υπήρχε ελευθερία του Τύπου…
Ολόκληρη η γενιά μου άσκησε ένα είδος πολιτιστικής αντίστασης:
Μέσω της λογοτεχνίας, της ποίησης, της μεταφοράς, της αλληγορίας και του υπαινιγμού, της ειρωνείας και του «μαύρου «χιούμορ, της κοροϊδίας και του αυτοχλευασμού…
Προσπαθώ ν’ αποτυπώσω μέσα από την λογοτεχνία τις αφόρητες αντιφάσεις του ανθρώπου.
Προσπαθώ επίσης, μέσα από αυτήν, να αποκηρύξω την βλακεία, την κακία και την σκληρότητα.
«Λατρεύει τους σουρεαλιστές, τους ντανταϊστές, το παράλογο και γκροτέσκο θέατρο, τη σουρεαλιστική ποίηση, την λογοτεχνία του φανταστικού, τον μαγικό ρεαλισμό, ακόμη και το ρεαλιστικό αγγλοσαξονικό θέατρο. Αγαπά τα πάντα εκτός από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό», σύμφωνα με το βιογραφικό σας.
Ποια ήταν η χειρότερη πτυχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού σε αισθητικό επίπεδο, κατ’ εσάς;
Ο «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» που επέβαλαν οι κυβερνώντες ήταν, στην πραγματικότητα, μια λογοτεχνία υποταγής, ένας ευνουχισμός του κριτικού πνεύματος και της φαντασίας.
Γι’ αυτό δεν ήθελα, στην Ρουμανία, ν’ απαντήσω στην «κοινωνική εντολή» του κρατικού κομμουνισμού.
Γνωρίζω ότι σε ορισμένες χώρες -μάλλον στην Δύση- τα κομμουνιστικά κόμματα διαδραμάτισαν θετικό κοινωνικό ρόλο.
Στην Γαλλία, οι κομμουνιστές συμμετείχαν ηρωικά στην Αντίσταση.
Αφού, ωστόσο, ενέκριναν το Σύμφωνο μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν τον Αύγουστο του 1939 και υποστήριξαν αυτήν την «συμμαχία» μέχρι την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας στην ΕΣΣΔ τον Ιούνιο του 1941!
Στην Πορτογαλία, οι κομμουνιστές πολέμησαν ενάντια στην δικτατορία του Σαλαζάρ… Αλλά στην Ρουμανία ο δογματικός κομμουνισμός που έφεραν τα σοβιετικά τανκς το 1944 πήρε την μορφή μιας φρικτής δικτατορίας, τουλάχιστον μεταξύ 1948 και 1964…
Κατά την λιγότερο δολοφονική εποχή που ακολούθησε, ο κομμουνισμός πήρε την μορφή του τοπικού εθνικισμού διαπνεόμενος από την λατρεία μιας προσωπικότητας -αυτής του Τσαουσέσκου-, ωθούμενος στο γκροτέσκο και το παράλογο.
Γενικά, σε ολόκληρο τον πλανήτη, ο κρατικός κομμουνισμός ήταν μια ουτοπία που τελείωσε, κατά τον 20ό αιώνα, με εκατό εκατομμύρια νεκρούς.
Ο Μάο και ο Στάλιν ισχυρίστηκαν ότι ήθελαν να ελευθερώσουν τον άνθρωπο, αλλά εμφανίζονται στην λίστα με τους μεγαλύτερους εγκληματίες στην Ιστορία, δίπλα στον Χίτλερ…
Η Ιστορία δεν τελείωσε το 1989, ωστόσο, και ο καπιταλισμός παραμένει, για μένα, εγγενώς άδικος κι εκμεταλλευτικός. Πώς τον αξιολογείτε ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα κι ως σύνολο φιλοσοφικών πεποιθήσεων;
Όταν θυμάμαι την αποτυχία του κομμουνισμού, δεν αθωώνω τον καπιταλισμό, ούτε την αποικιοκρατία, ούτε την παγκοσμιοποίηση…
Η καταναλωτική κοινωνία είναι μια φρικτή μορφή πλύσης εγκεφάλου και μια μηχανή μετατροπής του πολίτη που διαθέτει κριτική σκέψη σε καταναλωτή που σταδιακά χάνει την κριτική σκέψη.
Ο καπιταλισμός και ο ακραίος φιλελευθερισμός απέχουν πολύ από το να είναι φίλοι της δημοκρατίας, αντίθετα…
Αν και το θεατρικό έργο σας Το σώμα της γυναίκας ως πεδίο μάχης δεν αφορά αποκλειστικά στον πόλεμο της Βοσνίας, είναι πολύ εμπνευσμένο από αυτόν.
Γιατί νιώσατε ηθικά -και ίσως καλλιτεχνικά- υποχρεωμένος να καταπιαστείτε με το συγκεκριμένο θέμα και γιατί υπό γυναικείο πρίσμα;
O πόλεμος στην Βοσνία είχε, μεταξύ 1992 και 1996, όλα τα συστατικά ενός νέου γενικευμένου πολέμου στην Ευρώπη ή ακόμα κι ενός νέου παγκόσμιου πολέμου.
Εκείνη την εποχή ήμουν δημοσιογράφος στο Radio France Internationale, στο Παρίσι, και έγραφα καθημερινά σχόλια για το τι συνέβαινε στο πολιορκημένο Σαράγεβο και σ’ άλλα μέτωπα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, η οποία βρισκόταν υπό διάλυση.
Έβλεπα την βαρβαρότητα να επανεμφανίζεται στα Βαλκάνια μετά την ευφορία της πτώσης των δικτατοριών στην Ανατολική Ευρώπη.
Ταυτόχρονα, όμως, ήμουν δυστυχισμένος γιατί τα άρθρα μου δεν μπορούσαν να σταματήσουν τις σφαίρες ή να επιβραδύνουν τον τρόμο.
Έτσι, ο συγγραφέας μέσα μου πήρε την «σκυτάλη» από τον δημοσιογράφο για την συγγραφή ενός κειμένου ικανού να ταρακουνήσει τις συνειδήσεις, να καταγγείλει την εθνικιστική τρέλα και να κατανοήσει τις πηγές της πολεμοχαρούς βλακείας…
Οι χαρακτήρες μου είναι δύο γυναίκες γιατί ήθελα να δώσω στις γυναίκες φωνή, ήθελα δύο γυναίκες να μιλήσουν για τον πόλεμο και όχι δύο άντρες, ήθελα μια γυναίκα από την Ανατολή να μιλήσει με μια γυναίκα από την Δύση.
Προέβην σε μια τεράστια εργασία τεκμηρίωσης, ώστε ο διάλογος μεταξύ τους να είναι αξιόπιστος, αληθινός, συγκινητικός, βαθύς. Ήθελα επίσης μέσα από το έργο να πω ότι η Ανατολή και η Δύση δε γνωρίζονται πολύ καλά.
Το Σώμα της γυναίκας ως πεδίο μάχης δεν είναι, όμως, η μόνη μου παράσταση όπου αναφέρομαι στον πόλεμο και τον δύσκολο διάλογο μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης, μεταξύ του -φτωχού- Νότου του πλανήτη και του -πλούσιου- Βορρά.
Αρκετά από τα έργα μου που πραγματεύονται αυτά τα θέματα έχουν μεταφραστεί από την σκηνοθέτρια Έρση Βασιλικιώτη και έχουν κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Ύψιλον.
Δραττόμενος της ευκαιρίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω ειλικρινά την μεταφράστρια και τον εκδότη μου.
Εργαστήκατε ως δημοσιογράφος επί 34 χρόνια. Πώς συνδυάζεται η συγγραφική με την δημοσιογραφική δουλειά;
Πολύ συχνά, ο δημοσιογράφος που είμαι έχει προτείνει θέματα για θεατρικά έργα και μυθιστορήματα στον συγγραφέα που είμαι.
Είναι δύσκολο, όμως να είσαι και συγγραφέας και δημοσιογράφος. Σε κάθε περίπτωση, για μένα είναι όλο και πιο δύσκολο.
Ιδωμένα ξεχωριστά, και τα δύο επαγγέλματα είναι εξαιρετικά. Όταν, όμως, ασκούνται ταυτόχρονα από το ίδιο άτομο, αρχίζουν να συγκρούονται.
Με ποιον τρόπο;
Η λογοτεχνία κατά κάποιον τρόπο σε τραβάει προς τα πάνω, προς τα ύψη, προς ό,τι πιο υπέροχο υπάρχει στον άνθρωπο.
Η δημοσιογραφία, αντίθετα, ειδικά όταν ασκείται καθημερινά, σε αναγκάζει να κατέβεις στο έδαφος, ν’ αντιμετωπίσεις την ωμή πραγματικότητα, την σκληρή επικαιρότητα.
Η λογοτεχνία δίνει ελπίδα, μάς επιτρέπει να εξερευνήσουμε τον άνθρωπο στα πεδία της αγνότητας και του κοσμικού μυστηρίου του.
Η δημοσιογραφία σ’ αναγκάζει να ανακαλύψεις την ανακατωσούρα της πραγματικότητας, την έλλειψη ελπίδας για το μέλλον, το γεγονός ότι οι άνθρωποι κάνουν τα ίδια ιστορικά λάθη ξανά και ξανά και παραμένουν γεμάτοι μίσος.
Η λογοτεχνία είναι επίσης ποίηση, η «δίψα» για αποχρώσεις, η ομορφιά που «στεφανώνει» τον άνθρωπο ως επιτυχία της ζωής, ίσως ολόκληρου του σύμπαντος.
Η δημοσιογραφία έρχεται να παρουσιάσει καθημερινά αυτό το ενημερωτικό δελτίο που δεν είναι παρά μια λίστα φρίκης, η πιο πρόσφατη λίστα φρίκης την οποία διαπράττει ο άνθρωπος στον πλανήτη.
Όταν εξερευνάται από τον συγγραφέα, ο άνθρωπος είναι ένα ον με άπειρες δυνατότητες.
Όταν παρουσιάζεται από τον δημοσιογράφο, παραμένει για πάντα ο ίδιος αγροίκος, ανίκανος ν’ απαρνηθεί την βία και την ικανοποίηση των άμεσων επιθυμιών του.
Και τα δύο επαγγέλματα είναι και συναρπαστικά και απαραίτητα, αλλά όταν συγχωνεύονται στο ίδιο ον, αρχίζουν να χάνουν την εμπιστοσύνη τους το ένα στο άλλο.
Γιατί;
Ο συγγραφέας αρχίζει να χάνει την εμπιστοσύνη του στον άνθρωπο γιατί η εικόνα του ανθρώπου που παρουσιάζει ο δημοσιογράφος είναι καταστροφική.
Και ο δημοσιογράφος αρχίζει να μην εμπιστεύεται πλέον τον συγγραφέα γιατί ό,τι φαντάζεται για τον άνθρωπο έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα.
Η εικόνα του ανθρώπου, όπως πηγάζει από την παγκόσμια λογοτεχνία, είναι γενικά ηρωική:
Ο άνθρωπος αψηφά τους θεούς, μάχεται για μια ιδέα, αντιστέκεται στις τοξικές ιδεολογίες, ονειρεύεται την τελειότητα, πιστεύει στην πρόοδο και στην αίσθηση της θυσίας…
Η εικόνα του ανθρώπου, όπως πηγάζει από τη δημοσιογραφική προσέγγιση, είναι εντελώς οπισθοδρομική γιατί είναι ο άνθρωπος στην αφετηρία όλων των φρικαλεοτήτων:
Πολέμων, δικτατοριών, σκλαβιάς, διακίνησης ναρκωτικών, σεξουαλικού τουρισμού, δικτύων μαφίας, εκμετάλλευσης παιδιών, οικολογικών καταστροφών, λιμού στο Νότιο Ημισφαίριο και παραληρηματικού καταναλωτισμού στο Βόρειο κ.λπ.
Ας φανταστούμε την ακόλουθη κατάσταση: μια μέρα ένας εξωγήινος φτάνει στην Γη και προσπαθεί να ζωγραφίσει ένα πορτρέτο ανθρώπου χρησιμοποιώντας μόνο λογοτεχνία γραμμένη εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια.
Αυτό το πορτρέτο θα ήταν γενικά φωτεινό, με χίλιες αποχρώσεις που αφορούν στην ανθρώπινη ψυχολογία.
Αν ο ίδιος εξωγήινος χρησιμοποιήσει ως υλικό μόνο όσα γράφονται στις εφημερίδες και μόνο δημοσιογραφικές πληροφορίες, θα αποκομίσει αμέσως την εντύπωση πως ο άνθρωπος και η ιστορία του είναι ένα είδος αδιεξόδου στην περιπέτεια της ζωής.
Ποιος είναι, εντέλει, ο κεντρικός χαρακτήρας στο έργο σας;
Ο κύριος χαρακτήρας μου, σε όλα μου τα κείμενα είναι ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ.
Ο άνθρωπος που πάντα διαφεύγει κάθε ορισμού, που κρύβει μέσα του πάρα πολλές αντιφάσεις και ασάφειες για να μπορέσουμε να φιλοτεχνήσουμε ένα οριστικό πορτρέτο του.
Αν μια μηχανή είχε τόσες αντιφάσεις όσο αυτός, δε θα μπορούσε να λειτουργήσει με κανέναν τρόπο: θ’ άρχιζε να βγάζει καπνό και θα χαλούσε, θα κατέληγε να εκραγεί.
Δε συμβαίνει κάτι τέτοιο με τον ΑΝΘΡΩΠΟ: εκείνος ζει όλη του τη ζωή μ’ αυτές τις αντιφάσεις, με τους εσωτερικούς του «δαίμονες»…
Σας έχει συμβεί να παρακολουθήσετε παραστάσεις βασισμένες σε έργα σας οι οποίες απέδιδαν ανεπαρκώς το πνεύμα του εκάστοτε κειμένου; Κι αν ναι, πώς διαχειριστήκατε αυτήν την εμπειρία;
Ναι, μερικές φορές οι παραστάσεις δεν είναι επιτυχημένες – ή είναι και κακές. Τι λέω σ’ αυτές τις περιπτώσεις αν ταξιδέψω για να τις δω; Τίποτα, γιατί είναι πολύ αργά…
Αν όμως ο σκηνοθέτης ή οι ηθοποιοί θέλουν να κάνουν μια πολύ σοβαρή συζήτηση μαζί μου πριν τις πρόβες ή κατά την διάρκειά τους, είμαι πάντα διαθέσιμος.
Η εισβολή ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Ουκρανία σας απασχολεί ιδιαίτερα. Μου εξηγείτε το σκεπτικό σας;
Αν και γεωγραφικά πολύ κοντά στο πρώην κομμουνιστικό μπλοκ και μόνο δύο ώρες με το αεροπλάνο από τις πρωτεύουσες της Ανατολικής Ευρώπης, η Δυτική Ευρώπη ζει ψυχικά σε άλλο πλανήτη.
Αυτό που συμβαίνει από τις 24 Φεβρουαρίου 2022 στην Ανατολή δεν έχει αλλάξει την φύση των νοοτροπιών στην Δύση.
Η επίθεση του Πούτιν στις αξίες της δημοκρατίας και της ελευθερίας δεν έχει προκαλέσει κανένα αξιοσημείωτο σοκ στην συνείδηση της δυτικής κοινής γνώμης.
Ακόμη κι η δολοφονία του Aλεξέι Ναβάλνι δεν προκάλεσε κάποια ευαισθητοποίηση, παρά την μαζική κάλυψή της από τα Μ.Μ.Ε. και παρά τον πολλαπλασιασμό των συζητήσεων γύρω από αυτήν.
Η συντριπτική πλειοψηφία των Δυτικοευρωπαίων παραμένει ασυγκίνητη από τον πόλεμο στην Ανατολή, παρά το γεγονός ότι οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν αποδεσμεύσει τεράστια οικονομική βοήθεια στο Κίεβο.
Το άνοιγμα των αποθεμάτων μετρητών δε σημαίνει και άνοιγμα της ψυχής.
Πώς θα ορίζατε την κυρίαρχη νοοτροπία και ψυχική κατάσταση ενός «μέσου» «Δυτικού» πολίτη στις μέρες μας;
Παράλυση, ηρεμία, υπνηλία, αποστασιοποίηση, ύπνωση… Αναζητώ τις καταλληλότερες λέξεις για να ορίσω την ψυχική κατάσταση των Δυτικών. Η καταναλωτική κοινωνία έχει επιφέρει μια βαθιά αλλαγή στην ύπαρξή τους;
Η ζάχαρη που υπάρχει σε αφθονία στα περισσότερα τρόφιμα έχει προκαλέσει ένα είδος γενικού εγκεφαλικού διαβήτη ικανού να εμποδίσει τους μηχανισμούς της σκέψης;
Ο πολλαπλασιασμός των οθονών και η «χιονοστιβάδα» των διασκεδαστικών τεχνολογιών έχουν οδηγήσει σε ένα είδος τύφλωσης;
Η κατάσταση ιστορικής ηρεμίας στη Δύση σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία έχει αναμφίβολα πολλές αιτίες. Mία από αυτά συνδέεται με την γεωπολιτική άγνοια των γενεών που γεννήθηκαν υπό καθεστώς της ελευθερίας.
Γι’ αυτές η ελευθερία είναι ένα οντολογικό γεγονός, κάτι παρόμοιο με την ρυθμικότητα των κινήσεων των πλανητών στο ηλιακό σύστημα.
Ένα άτομο γεννημένο και μεγαλωμένο σε πλαίσιο δημοκρατίας και ελευθερίας απλά δεν μπορεί να πιστέψει ότι σε μια δεδομένη στιγμή ο ήλιος μπορεί να μην ανατέλλει πλέον.
Γιατί, λοιπόν, ν’ ανησυχεί για την ιδέα πως η δημοκρατία θα μπορούσε μια μέρα να εξαφανιστεί από τον πλανήτη και ότι αυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα θα μπορούσαν να κυριαρχήσουν σε ολόκληρη την επιφάνεια της Γης;
Επιπλέον, οι νέες «προοδευτικές» ιδεολογίες έχουν τοποθετήσει τον όρο «Δύση» στην μαύρη λίστα, φορτώνοντάς τον με αποκλειστικά αρνητικούς συνειρμούς, ως τον απόλυτο ένοχο όλων των εγκλημάτων που διαπράττονται στην Γη.
Όποιος επισημαίνει ότι η Δύση ότι είναι η μόνη που έχει την δυνατότητα να υπερασπιστεί βιώσιμα τη δημοκρατία κινδυνεύει να χαρακτηριστεί ως αντιδραστικός…
Σ’ αυτήν την φάση της ζωής μου, μόνο τραγικές απαντήσεις έρχονται στο μυαλό μου όταν θέτω στον εαυτό μου ορισμένα υπαρξιακά ερωτήματα συνδεόμενα με την οικουμενικότητα και την μοίρα του πολιτισμού.
Θα καταλάβει η Δύση πόσο επικίνδυνο είναι το καθεστώς του Πούτιν, μια σύνθεση του τσαρισμού, του σοβιετισμού, του ιμπεριαλισμού και της ριζοσπαστικής μυστικιστικής ορθοδοξίας; Δεν είναι σίγουρο…
Θα ξυπνήσει ο -ακόμα- ελεύθερος κόσμος από τον ύπνο που προκαλούν οι υπερβολές της καταναλωτικής κοινωνίας; Δεν είναι σίγουρο…
Πώς βλέπετε, λοιπόν, την Ευρώπη σε πολιτισμικό, πολιτικό και ηθικό επίπεδο στις μέρες μας;
Δεν είναι ο Ντόναλντ Τραμπ, ούτε oι Η.Π.Α., ούτε ο άγριος καπιταλισμός, ούτε οι θρησκείες, ούτε η ουτοπία της παγκοσμιοποίησης που θα μπορούσαν να προσφέρουν έναν ορίζοντα στην ανθρωπότητα, ένα μοντέλο το οποίο πρέπει ν’ ακολουθήσει.
Η ευρωπαϊκή οικοδόμηση είναι το μοντέλο που πρέπει να υιοθετήσει κι ο υπόλοιπος κόσμος.
Eίναι η Ευρώπη η οποία προσπαθεί να δαμάσει και να εξανθρωπίσει τον καπιταλισμό από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
Είναι η Ευρώπη που αναγνωρίζει την ζημιά την οποία έχει προξενήσει στον κόσμο, που μπορεί ακόμα να υλοποιήσει ένα οικουμενικό σχέδιο πολιτισμού.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει τους απαραίτητους ανθρώπινους, οικονομικούς και τεχνολογικούς πόρους για να γίνει και πάλι μια εντυπωσιακή στρατιωτική και διπλωματική δύναμη.
Το μόνο που της λείπει είναι η συλλογική ευφυΐα, η πολιτική φαντασία και το θάρρος ν’ απαρνηθεί την άνεση της υποτέλειας στις Η.Π.Α.
Η αφύπνιση είναι η μόνη της ευκαιρία στο πλαίσιο της σύγκρουσης με τον αντιδημοκρατικό συνασπισμό που δομείται στον πλανήτη και ενόψει της πιθανότητας ο Ο.Η.Ε. ν’ αναθεωρήσει τον ρόλο του ως στρατιωτικός προστάτης της Ευρώπης.
Η Ευρώπη της ελευθερίας και της ευημερίας, αφού επωφελήθηκε από την μεγαλύτερη περίοδο ειρήνης στην Ιστορία της, βρίσκεται σ’ ένα υπαρξιακό «σταυροδρόμι».
Στην μία από τις δύο πινακίδες είναι γραμμένο: «Διαρκής ύπνος και επιταχυνόμενη έξοδος από την Ιστορία». Στην άλλη: «Αφύπνιση, επιστροφή στην Γη και αναγέννηση».
Ευχαριστώ θερμά τον συγγραφέα για τον χρόνο του, καθώς και για την παραχώρηση της φωτογραφίας του που συνοδεύει το κείμενο.
Το θεατρικό έργο Το σώμα της γυναίκας ως πεδίο μάχης, βασισμένο στο κείμενο του Ματέι Βιζνιέκ, παρουσιάζεται στο Θέατρο Χώρος (Πραβίου 6-8, Βοτανικός) σε σκηνοθεσία Στέλιου Πατσιά.
Πρωταγωνιστούν οι Νικόλ Δημητρακοπούλου και Σοφία Παλάντζα.
Μέρες και ώρες παραστάσεων: Τετάρτη και Πέμπτη, 21:00.