«Δεν κοιμάμαι εδώ και πολύ καιρό, ποιος μπορεί να κοιμηθεί σε μια εποχή γενοκτονίας;» εξομολογείται ο Ναζουάν Νταρουίς, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους αραβόφωνους -εν προκειμένω Παλαιστίνιους– ποιητές.

Μια συζήτηση μαζί του με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία στα ελληνικά της ποιητικής ανθολογίας του Δεν απομένει τίποτα πια για να χάσουμε.

«Δεν ισχυρίζομαι ότι έχω άλλους συντρόφους παρεκτός από ετούτους – το όνειρό μου, την αυταπάτη μου, τον γλυκό μου θάνατο κάθε νύχτα», γράφεις.

Με ποιους τρόπους τα όνειρα, οι αυταπάτες, o θάνατος και η νύχτα συναντιούνται μέσα σου; Πηγάζει η ίδια σου η ενασχόληση με την ποίηση -και τη γραφή, εν γένει- από την ανάγκη να καταπιαστείς με την κυριολεκτική και τη μεταφορική νύχτα;

Όπως πλέον γνωρίζουμε καλύτερα, με τη γέννηση της ψυχανάλυσης, ο άνθρωπος έχει μια υποσυνείδητη ζωή ίσης ή μεγαλύτερης αξίας από τη συνειδητή ζωή του.

Όπως επίσης πλέον γνωρίζουμε μετά τη γενετική, η ζωή των προγόνων μάς επηρεάζει περισσότερο από ό,τι φανταζόμασταν, καθώς για παράδειγμα επηρεάζουν την καθημερινή σου ζωή βαθιά οι εμπειρίες ή οι φόβοι ενός προπάππου έβδομης γενιάς για τον οποίο δε γνωρίζεις τίποτα. 

Ο κόσμος των ονείρων ή των εφιαλτών είναι το ιδανικό μέρος για να συναντήσουμε τον υποσυνείδητο κόσμο μας και εμάς, ή τους κοντινούς ή μακρινούς προγόνους μας. Yπό αυτήν την έννοια αποτελεί έναν κατεξοχήν ιδανικό ποιητικό κόσμο.

«Όλοι οι τόποι απ’ όπου έρχομαι αντιστάθηκαν στους εισβολείς τους, δεν υπάρχει ελεύθερος άνθρωπος με τον οποίο να είμαι ενωμένος με δεσμούς συγγένειας/ και δεν υπάρχει ούτε ένα δέντρο ούτε ένα σύννεφο που να μην του είμαι οφειλέτης».

Αυτό διακηρύσσεις στο Δελτίο ταυτότητας, επανοικειοποιούμενος με λιτότητα αλλά και δύναμη τις έννοιες της συντροφικότητας, του διεθνισμού και της αλληλεγγύης. Θα ήθελες να αναφερθείς πιο αναλυτικά σ’ αυτές;

Δεν τα είχα σκεφτεί αυτά όταν έγραψα το συγκεκριμένο ποίημα. Αυτό αποτελεί την προσωπική μου ταυτότητα τη χρονιά που έγραψα το ποίημα, ίσως πριν από 13 χρόνια.

Σήμερα νομίζω ότι η ταυτότητά μου είναι πολύ ευρύτερη. Αυτή είναι η προσωπική μου εμπειρία με αυτό που ονομάζουμε ταυτότητα.

Λάβε υπόψη πως είναι επίσης η ταυτότητα μιας χώρας όπως η Παλαιστίνη και μιας πόλης όπως η Ιερουσαλήμ, όπου γεννήθηκα.

Σε γενικές γραμμές, δε γράφω παρακινούμενος από διανοητικές και πολιτισμικές αφαιρέσεις και έννοιες. Είμαι ένας υποσυνείδητος συγγραφέας. Παραδίνομαι ολοκληρωτικά σε αυτό που νιώθω και σε αυτό που ζω.

Για μένα, ο ποιητής είναι μια «κεραία» που συλλαμβάνει φωνές και μηνύματα και τους δίνει μορφή, πριν γίνει και ο ίδιος μια φωνή χαμένη στο σύμπαν που χρειάζεται να συλλάβουν άλλοι το μήνυμά του.

«Κι η περιφρόνησή μου για τους σιωνιστές δεν θα μ’ εμποδίσει να πω ότι επίσης υπήρξα ένας Εβραίος που τον εξόρισαν απ’ την Ανδαλουσία κι ότι ακόμη το βρίσκω λογικό υπό το φως εκείνης της δύσης», συνεχίζεις στο ίδιο ποίημα.

Υπό την έννοια της δομικής απανθρωποποίησής τους από τις αποικιοκρατικές/ρατσιστικές άρχουσες Δυτικές ελίτ, είναι οι Άραβες -ιδίως οι Παλαιστίνιοι- οι Εβραίοι του σήμερα και η ισλαμοφοβία ο πραγματικός -και γενοκτονικός- σύγχρονος αντισημιτισμός;

Η ερώτησή σου περιγράφει το ζήτημα με ακρίβεια.

Είναι σαφές σε όποιον θέλει να καταλάβει πως πολλές μορφές ισλαμοφοβίας είναι μετασχηματισμοί του αντισημιτισμού, καθώς και του ρατσισμού και των υπολειμμάτων της αποικιοκρατικής κουλτούρας που τα πολιτικά συστήματα στη Δυτική Ευρώπη, ιδίως, δεν μπόρεσαν να αποτινάξουν. 

«Αν μπορούσα να γυρίσω πίσω, / δε θα το έκανα κάτω από κανένα άλλο λάβαρο/ Και πάλι θα σε αγκάλιαζα με δυο κομμένα χέρια/ Σε θέλω/ γη, / ηττημένο μου λάβαρο», θρηνείς στο Ηττημένο μου λάβαρο.

Γιατί περιγράφεις τη γη κατ’ αυτόν τον τρόπο;

Όλη τη γη, φυσικά. Είναι αλήθεια πως εννοείται η Παλαιστίνη και η προσωπική μου ζωή, αλλά εννοώ ολόκληρη τη γη. Γιατί όταν γεννιέται κάποιος, γεννιέται για όλη τη γη, και όταν πεθαίνει, πεθαίνει για όλη τη γη. 

«Η χώρα μου είναι γυναίκα, / κι αυτή η μητέρα θεά/ που μέσα από τους δρόμους της σέρνω έναν σταυρό/ είναι επίσης γυναίκα. /Έζησα τη ζωή στο έπακρο. / Είναι κρίμα που μόνο άντρες θα μεταφέρουν το φέρετρό μου/ αυτήν τη φορά».

Αυτό συμπεραίνεις στο Εξαιτίας μιας γυναίκας.  Είναι ο αγώνας ενάντια στη σιωνιστική καταπίεση και για τη συλλογική χειραφέτηση/συλλογικό αυτοκαθορισμό αγώνας και ενάντια στις πατριαρχικές δομές;

Σε μεγάλο βαθμό, αυτό είναι σωστό.

«Θέλω να γράψω τη γη, / Θέλω οι λέξεις/ να είναι η γη η ίδια. / Οι λέξεις μου βρίσκονται παντού/ κι η σιωπή είναι η ιστορία μου», επισημαίνεις στο Γράφω τη Γη.

Με ποια έννοια εγγράφεται η γραφή σου στη γη και γιατί είναι η σιωπή η ιστορία σου;

Κάθε ποιητής ονειρεύεται ή προσπαθεί να κάνει τη λέξη σώμα και το σώμα λέξη. Όπως όλοι τους, έτσι προσπαθώ κι εγώ.

Η σιωπή είναι μια από τις πιο αινιγματικές μορφές επιβίωσης. Όταν βρίσκουμε ένα αρχαίο άγαλμα, είναι η σιωπή του που μας μιλάει. Η σιωπή του είναι πιο σημαντική από τις εξηγήσεις των αρχαιολόγων.

Όταν μπαίνουμε σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι ή που οι κάτοικοί του έχουν εκδιωχθεί, η σιωπή είναι η πρώτη που διηγείται την ιστορία αυτού του σπιτιού.

Αν και δηλώνεις μάλλον αγνωστικιστής, η ποίησή σου βρίθει θρησκευτικής/βιβλικής εικονοποιίας και αντίστοιχων αναφορών, με τον σταυρό και τον Ιησού να είναι ανάμεσα στις πιο επανερχόμενες.

Πώς βιώνεις τη θρησκεία ως άτομο και ως καλλιτέχνης;

Πάντα θεωρούσα ότι η ποίηση είναι μια πνευματική εμπειρία και μια πνευματική πρακτική. Η δύναμη της ποίησης προέρχεται από τη δύναμη της ψυχής.

Ο Χριστός είναι τέκνο του λαού μου και της πατρίδας μου, γεννήθηκε και σταυρώθηκε εκεί που γεννηθήκαμε και εκεί που σταυρωνόμαστε τώρα. Η ζωή του είναι ένας καθρέφτης στον οποίο κοιτάζω, ειδικά τώρα στη γενοκτονία που βιώνουμε ως λαός. 

«Στο σπίτι μου υπάρχει ένα παράθυρο που βλέπει στην Ελλάδα»,  εξομολογείσαι στο πολλάκις αναφερθέν Δελτίο ταυτότητας. Τι σηματοδοτεί η Ελλάδα για σένα σε πολιτισμικό, υπαρξιακό, ακόμα και οντολογικό επίπεδο;

Ξέρεις πως είμαστε μια γη. Είναι περισσότερα αυτά που ενώνουν τους λαούς της Μεσογείου παρά αυτά που τους χωρίζουν.

Υπάρχει μια ιστορική θεωρία -ή ένας όμορφος μύθος, αν θέλεις- ότι οι Παλαιστίνιοι κατάγονται από την Κρήτη.

Ως παιδί, συμμεριζόμουν αυτή τη θεωρία και στην πρώτη μου ποιητική συλλογή, που εκδόθηκε πριν από 25 χρόνια, υπάρχει ένα ποίημα που αρχίζει με τη φράση «Είμαι πρόσφυγας από την Κρήτη».

Υπάρχουν πολλοί πολιτιστικοί δεσμοί, ξεκινώντας από την ορθόδοξη πνευματικότητα που είναι ακόμα ζωντανή στην Παλαιστίνη, καθώς είμαστε, σε κάποιο βαθμό, μέρος του ορθόδοξου κόσμου.

Ο Καμάλ Μπουλάτα, ο μεγάλος καλλιτέχνης και ιστορικός τέχνης, συνήθιζε να μου λέει ότι έγινε ένας γάμος μεταξύ του βυζαντινού και του αραβοϊσλαμικού πολιτισμού.

Δε χρειαζόταν να συμπληρώσει τη φράση, ώστε όσοι καταλαβαίνουν την ιστορία να καταλάβουν πως εμείς, ως Παλαιστίνιοι Άραβες, είμαστε τα παιδιά αυτού του γάμου. Είναι ίδιο το χώμα, ίδια και η ελιά.

Οι πολλοί δεσμοί που νιώθουμε, αλλά δεν μπορούμε πάντα να εξηγήσουμε, είναι αυτό που κάνει τους Έλληνες ποιητές τόσο κοντά στις ψυχές μας και αυτό που μας κάνει να καταλαβαινόμαστε πέρα από το γλωσσικό φράγμα. 

«Κοιμόμαστε και ονειρευόμαστε την Παλαιστίνη», μου είχε πει η Λέιλα Χάλεντ σε συνέντευξη το 2016 στη διάρκεια της μοναδικής μέχρι στιγμής επίσκεψής της στην Ελλάδα. Τι ονειρεύεσαι όταν καταφέρνεις να κοιμηθείς, Ναζουάν;

Λέιλα Χάλεντ.

Σου γράφω τώρα από τη Χάιφα, την πόλη από την οποία εκδιώχθηκαν οι δικοί της το 1948. Την σκέφτομαι συχνά, και μια μέρα έλαβα ένα όμορφο γράμμα από εκείνη, όταν διάβασε ένα ποίημα που έγραψα γι’ αυτήν. 

Δεν κοιμάμαι, αγαπητέ Γιάννη. Δεν κοιμάμαι εδώ και πολύ καιρό, ποιος μπορεί να κοιμηθεί σε μια εποχή γενοκτονίας; 

Αισθάνεσαι, ωστόσο, καθόλου ανακούφιση τώρα που η εκεχειρία στη Γάζα μοιάζει να έχει τεθεί σε εφαρμογή;

H λέξη «εκεχειρία» είναι παραπλανητική. Τα Μ.Μ.Ε. σε όλο τον κόσμο ψεύδονται ως συνήθως, λες και υπάρχουν δύο ίσες αντιμαχόμενες πλευρές.

Για εμάς, είναι ένα διάλειμμα στη γενοκτονία για την οποία οι δολοφόνοι παραμένουν ατιμώρητοι και τα θύματα δεν έχουν αναγνωριστεί.

Αυτό σημαίνει πως η γενοκτονία εξακολουθεί να είναι ανοιχτή και πιθανή ανά πάσα στιγμή.

Ευχαριστώ θερμά τον Ρόνι Μπου Σάμπα για τη μετάφραση των απαντήσεων του Ναζουάν Νταρουίς στα ελληνικά.

Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Ναζουάν Νταρουίς που, εν μέσω της γενοκτονίας των Παλαιστίνιων στη Γάζα, βρήκε την ψυχική αντοχή να ασχοληθεί με τις ερωτήσεις μου.

Τον ευχαριστώ επίσης για την παραχώρηση της φωτογραφίας του.

Η ποιητική ανθολογία του Ναζουάν Νταρουίς Δεν απομένει τίποτα πια για να χάσουμε κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Θράκα σε εισαγωγή-μετάφραση του Δημήτρη Αγγελή και θεώρηση της μετάφρασης από τον Ρόνι Μπου Σάμπα.