της Ανθής Σαμαρά, ψυχοθεραπεύτριας
Η έννοια της έκτακτης κατάστασης, του κακού που ενσκήπτει πάνω στους ανθρώπους και στις πόλεις τους, του κακού που έρχεται από κάπου – άγνωστο από πού, και με τρόπο παράφορο τείνει να επιβληθεί, να γίνει ενσώματο, είχε ανέκαθεν εξέχουσα θέση στο ανθρώπινο φαντασιακό. Από την αναμέτρηση με το θηρίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι έλκουν την καταγωγή τους βασικές κατασκευές τοτεμικού τύπου, όπως οι ήρωες, οι μάντεις, η συσπείρωση των ανθρώπων σε ομάδες, οι αγγελιαφόροι, οι μυθευτές. Αυτές οι σημαίνουσες έννοιες αναφέρονται ως μια ενδεικτική εκδοχή της έναρξης και του προχωρήματος του ανθρώπινου αφηγήματος γύρω από το πώς έγιναν τα πράγματα, πώς επιζήσαμε, πώς καταφέραμε να πάμε παρακάτω, δηλαδή πώς μπορέσαμε να διασφαλίσουμε την ιστορική μας συνέχεια, αφού ξεμπερδέψαμε με την ενσώματη απειλή. Γιατί την έχουμε αυτή την ανάγκη οι άνθρωποι: να ξεμπερδεύουμε όσο γίνεται με πιο συνοπτικές διαδικασίες από αυτό που μας εμποδίζει να ζούμε… να ζούμε, αρκεί να ζούμε, είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι να ζούμε, μέχρι την ώρα που θα επιστρέψουμε στη μορφή της ανόργανης ύλης.
Στην περίπτωση της υγειονομικής κρίσης, που για άλλη μια φορά περνάει ο πλανήτης, βλέπουμε πληθώρα μοντέλων αντιμετώπισης αυτής της ενσώματης απειλής όπως αυτή παρουσιάζεται κατά την περιγραφή της μορφολογίας του ιού. Ο ιός θέλει, λέει, να βρει σώμα για να ζήσει κι εμείς λέμε όχι γιατί αυτό σημαίνει δυνητικά θάνατο, τουλάχιστον για το ανθρώπινο σώμα. Το όχι ορίζεται ως μια από τις βασικές κατακτήσεις του ανθρώπινου ψυχισμού διότι είναι μαρτυρία της γένεσής του, και μάλιστα με όρους ετερότητας – πράγμα σπουδαίο για την εξέλιξη του ατόμου σε υποκείμενο της ύπαρξής του.
Ταυτόχρονα, αυτή η πρώτη δυνατότητα για άρνηση είναι εφικτό να καταστεί φορέας αμφίσημων εσωτερικών μηνυμάτων. Μπορεί να προμηνύει τη ναρκισσιστικά παντοδύναμη επένδυση του εαυτού, εκδοχή που δεν θα βοηθήσει και πολύ στη μετέπειτα αναγκαιότητα αποδοχής και των ματαιωτικών στοιχείων της πραγματικότητας. Μπορεί και να εισαγάγει εν πολλοίς το δικαίωμα στην αμφιθυμία, η οποία συνιστά το άνοιγμα σε πιο περιπετειώδη μονοπάτια, όπου η έννοια του «να ξεμπερδεύουμε» δεν δεσμεύει τους στόχους του ατόμου ως μια επιτακτική αρχή αλλά ως μια ενδεχόμενη προοπτική, αφού πρώτα μπορούμε να αντέξουμε το δύσκολο για όσο χρειάζεται. Όλα αυτά σηκώνουν την αυλαία της εισόδου του ατόμου στην ανθρώπινη σκηνή και προοιωνίζουν μια δυνάμει ενδιαφέρουσα πλοκή· άλλωστε ο φρέσκος άνθρωπος έχει να μάθει πολλά από τους ήδη υπάρχοντες ανθρώπους, και δη τους φέροντες την ευθύνη της πρώτης θέσμισης των βασικών κανόνων περί της εισόδου στο παιχνίδι της ζωής. Θα ζητηθεί άραγε με τη δύναμη της πειθούς ή με την επιβολή της συμμόρφωσης δια της υποταγής αυτή η είσοδος; Εξαιρετικά σημαντική αυτή η παράμετρος καθότι εκεί χαρτογραφούνται τα όρια της εσωτερικής ελευθερίας, και άρα οι αναγνωρίσιμες –ως οικείες– μορφές διοίκησης κι εξουσίας.
Αν και θα μπορούσαμε πολλά να πούμε για τους τρόπους εσωτερικής συναρμογής του ατομικού με το κοινωνικό, θα είχε μια χρησιμότητα να φέρουμε τον λόγο στην περιγραφή κάποιων εκδοχών του σύγχρονου τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται η κατάσταση. Σε αντίθεση με τη γραφικότητα, που ως σχολιασμός ήρθε κι επικολλήθηκε υποτιμητικά στην αλλοτινή πρόταση για σύνδεση της τέχνης με την καθημερινή ζωή, φαίνεται σήμερα να επικρατεί η πρόταση της τεχνικής της αποσύνδεσης, του μεμονωμένου περιστατικού, της επιμεριστικής ιδιότητας και της πραγματιστικής διαχείρισης. Η υγιής διαχείριση του βίου έχει αναχθεί σε βασική ποσοτική μετρήσιμη μεταβλητή και ως τέτοια μας σερβίρεται στις στατιστικές φέτες των ερευνών. Αυτές αναλαμβάνουν να μας ενημερώσουν για τις βασικές παραμέτρους που θα πρέπει να έχουμε υπόψη στο πλαίσιο του προγραμματισμού μιας, αν μη τι άλλο, ενδιαφέρουσας και πολυποίκιλης ζωής. Θολώνει και πάει ο παράγοντας του τυχαίου, του απροσδόκητου, του εξωφρενικού συμβάντος. Τείνει να γίνεται κοινός τόπος η πεποίθηση ότι έχουμε την απάντηση σε κάθε ερώτημα, κι έχουμε αποσιωπήσει την παλιά γνώση ότι είναι δυστυχία της ερώτησης η απάντηση. Δυστυχία; Δεν προβλέπεται! Έχουμε και μια εικόνα να αναπαραστήσουμε… Εικόνες αντί για λέξεις, συνθήματα αντί για νοήματα, brands που τροφοδοτούν το yolo, θετική σκέψη και καταγραφή της νικηφόρας προέλασης στους χάρτες αναφοράς της google maps. Πάει καιρός τώρα που πάνω στο βίωμα της κοινωνικής εμπράγματης συνεχόμενης ροής έρχεται και κεντάει τις τελίτσες της η πτώχευση των λειτουργιών του Εγώ, η συρρίκνωση της ικανότητας να είναι κανείς μόνος και να αισθάνεται λειτουργικός και δημιουργικός, η απονοηματοδότηση της οριζόντιας δικτύωσης μέσα από την αλληλέγγυα στάση απέναντι στον πόνο και στην έλλειψη του άλλου.
Καταλαβαίνουμε, βεβαίως, ότι δεν θα μπορούσε αλλιώς να σταθεί μα και να προελαύνει το αφήγημα της χυδαία νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής. Για την οικονομία του λόγου, ας σκεφτούμε την πλέον εντυπωσιακή αντίφαση, με την οποία ήρθαμε αντιμέτωποι – πανδημίας παρούσης: την αλλαγή στο πρόσημο περί της σημαντικότητας της ανθρώπινης ζωής. Έχοντας ήδη από τις αρχές της κυνικής δεκαετίας του ’90 βιώσει με τους πιο σκληρούς, απάνθρωπους κι αποκτηνωτικούς τρόπους τη διαδικασία ξηλώματος, του διασυρμού και προοδευτικά του αφανισμού του κοινωνικού συμβολαίου μέσω της προέλασης της παγκοσμιοποίησης, βρισκόμαστε αίφνης αντιμέτωποι με την απειλή ενός υγειονομικού lockdown. Για να προστατεύσουμε το υπέρτατο αγαθό, την ανθρώπινη ζωή! Ε λοιπόν, αυτή είναι μια σειρά σκέψεων που μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο τη γραμμική και αιτιώδη λειτουργία της νόησης. Αυτό μπορεί και να σημάνει την είσοδο στην παραληρηματική πραγματικότητα σαν αναζήτηση μιας νέας τάξης, ενός νεο-συνεκτικού νοήματος που να ορίζει την ύπαρξη. Προς αποφυγή αυτής της τρομερής για τον ψυχισμό απειλής, έχουμε έκλυση άγχους κι αγωνίας αφενός, φόβου κι (αυτο)καταστροφικής επιθετικότητας αφετέρου. Στην πρώτη εκδοχή είδαμε να περιστοιχιζόμαστε από αντιδράσεις, από τη μια διάψευσης κι άρνησης του γεγονότος, από την άλλη υποχονδριακού περιεχομένου με την ταυτόχρονη λατρευτική υπακοή στους κανόνες, όπως τους έθεσε η προστατευτική-γονεϊκή φιγούρα του κράτους. Στη δεύτερη εκδοχή είδαμε την επανεμφάνιση φοβιών, δηλαδή μετάθεσης της ενδοψυχικής σύγκρουσης σε εξωτερικά αναγνωρίσιμα αντικείμενα ή καταστάσεις καθώς και την έξαρση της βίαιης απόκρουσης και της άνευ σαφούς περιεχομένου οργής απέναντι σε ένα τυραννικό πρόσταγμα. Συνεπώς αντιλαμβανόμαστε το εύρος ενός ψυχικού μωσαϊκού, στο οποίο ποτέ δεν είναι απολύτως ευκρινείς και ξεχωριστές οι τάσεις που το απαρτίζουν. Κι αυτό συμβαίνει επειδή η ανθρώπινη κατάσταση είναι ένα ολόκληρο σύμπαν από συγκινητικά άπειρες συνιστώσες. Δεν θα ξεμπερδέψουμε έτσι εύκολα και μαγικά ούτε από αυτήν τη συφορά, αλλά, αν μη τι άλλο, ας πάρουμε τον χρόνο που χρειαζόμαστε για να σαστίσουμε – ναι, έχουμε και αυτό το δικαίωμα, και μετά να δούμε πώς θα δρομολογήσουμε τις αντιστάσεις και τους «εμβολιασμούς» μας.
Η έννοια της ανοσίας της αγέλης είναι μια βιολογική περιγραφή της πολυκυτταρικής λειτουργίας. Σε ό, τι αφορά την ανθρώπινη ομάδα, ωστόσο, υπονοεί «… μιαν απαραγνώριστη εικόνα παλινδρόμησης της ψυχικής δραστηριότητας σε ένα πρωιμότερο στάδιο, που δεν μας ξαφνιάζει, όταν το βρίσκουμε στα ζώα ή στα παιδιά», μας λέει ο Freud. Όμως μια πολιτική κοινωνία έχει, ή θα της έπρεπε να έχει, τρόπους μετάβασης στη συγκρότηση και στην κατοχή του συλλογικού πνεύματος. Ας το έχουμε κατά νου. Θα μας χρειαστεί στη μάχη που έχουμε να δώσουμε για να πάρουμε πίσω το δικαίωμα να ορίζουμε τις αφετηρίες και τους στόχους των διαδρομών μας.
Επιμέλεια κειμένου: Αρετή Μουσουλιώτη
